Intel’ning yuksalishi va qulashi: chiplar bozoridagi hukmronlikdan tanazzulgacha

Intel bir vaqtlar yarimoʻtkazgichlar sanoatining shubhasiz yetakchisi edi. Mikroprotsessorni ixtiro qilishdan tortib, shaxsiy kompyuter inqilobini quvvatlantirishgacha kompaniya zamonaviy hisoblash texnologiyalarining shakllanishida hal qiluvchi rol oʻynadi. 

2000-yilgi choʻqqisida Intel’ning bozor qiymati qariyb 495 milliard dollarga yetib, uni dunyodagi eng qimmat kompaniyalardan biriga aylantirdi.

Bugun esa kompaniya mavqei keskin zaiflashgan. AMD, Nvidia, TSMC va Arm asosidagi chip ishlab chiqaruvchilar kompaniya ilgari hukmronlik qilgan bozorlarni egallab oldi.

Bu safar Pinkod Intel’ning yuksalishi va XXI asrdagi kurashlari haqidagi hikoya qiladi.

Silikon Vodiysi ustunlaridan biri

1968 yilda Robert Noys va Gordon Mur Kaliforniyaning Santa-Klara shahrida Intel kompaniyasiga asos solishdi. Kompaniya ushbu shahardagi “bogʻlar”ni bugungi kunda Silikon vodiysiga aylantirishga yordam beradi.

Oradan atigi uch yil oʻtib, 1971 yilda Intel dunyodagi birinchi tijorat mikroprotsessori — 2300 tranzistorli 4004 mikroprotsessorini taqdim etdi. 1981 yilga kelib, Intel’ning 8088 chipi IBM shaxsiy kompyuterlarini quvvatlantirdi. Bu shaxsiy kompyuter inqilobini keltirib chiqardi va Intelning mikroprotsessorlarning asosiy yetkazib beruvchisi sifatidagi rolini mustahkamladi.

Eng yuqori choʻqqi

1985 yilda Intel oʻzining dastlabki yoʻnalishi boʻlgan xotira (DRAM) biznesidan chiqib, uning oʻrniga mikroprotsessorlarga oʻtish toʻgʻrisida muhim qaror qabul qildi. Minglab ishchilar ishdan boʻshatildi, ammo strategik burilish kompaniyaning kelajagini belgilaydigan texnologiyani ikki baravar kamaytirishga imkon berdi. 1990 yillarning boshlariga kelib, Intel mashhur nomga aylandi. “Intel Inside”(Ichida Intel bor) marketing kampaniyasi 1991 yilda boshlangan va murakkab apparat qismini butun dunyoda tan olingan brendga aylantirgan. 

Hozirgi Oʻzbekistonda ham aholi kompyuter tanlayotganida Intel core i5’mi yoki Core i7 degan savollar koʻp uchraydi.

Intel 1990 yillarda ham oʻz hukmronligini saqlab qoldi. 1999 yilda u Microsoft bilan birga Dow Jones Industrial Average indeksiga kiritildi, bu esa "Wintel" ittifoqining qudratini namoyon etdi. Xuddi shu yili Nvidia oʻzining birinchi grafik protsessorini (GPU) ishga tushirdi, biroq Intel asosan markaziy protsessorlarga(CPU) eʼtiborini qaratishda davom etdi. 

Kompaniya 2000 yilda oʻzining choʻqqisiga erishdi. Dotkom inqirozi davrida uning bozor qiymati deyarli 495 milliard dollarga yetib, dunyodagi eng qimmatbaho kompaniyalardan biriga aylandi.

Tanazzul boshlanishi

Biroq, tez orada tanazzul boshlandi. 2007 yilda Apple iPhone uchun protsessorlar ishlab chiqarishni Intel’ga taklif qildi, ammo oʻsha paytdagi bosh direktor Pol Otellini foyda marjasi juda past deb hisobladi va taklifni rad etdi. Buning oʻrniga, Apple Arm arxitekturasiga asoslangan dizaynlarga yuzlandi, bu esa smartfonlar davrida hukmronlikka yoʻl ochdi. Intel esa bu bozorni deyarli boy berdi. 

2013-2016 yillar oraligʻida bosh direktor Brayan Krzanich rahbarligida Intel ishlab chiqarish texnologiyasida ham xatoga yoʻl qoʻydi. Kompaniya ekstremal ultrabinafsha litografiyani (EUV) istiqbolsiz deb baholadi, TSMC va Samsung kabi raqobatchilar esa bu texnologiyaga katta mablagʻ sarflab, oldinga oʻtib ketishdi. 

2018 yilda Intel generativ sunʼiy intellektning tijorat ahamiyatiga shubha bilan qarab, OpenAI’ga sarmoya kiritishdan bosh tortdi va yana bir imkoniyatni qoʻldan chiqardi. Ayni paytda, Nvidia bu imkoniyatdan foydalanib, mashinani oʻqitish uchun zarur boʻlgan grafik protsessorlarni (GPU) yaratdi.

Inqiroz

2017 yilga kelib, Samsung daromad boʻyicha dunyodagi eng yirik chip ishlab chiqaruvchisi sifatida Intel’ni ortda qoldirdi. Lisa Su rahbarligida qayta jonlangan AMD esa shaxsiy kompyuterlar va serverlar bozorida oʻz ulushini qayta tiklashni boshladi. Keyingi yili Krzanich muvaffaqiyatsizliklar tufayli lavozimidan ketdi va 2020 yilda Intel daromadi pandemiya sabab kompyuterlarga boʻlgan talabning oshishi natijasida qisqa muddatga 77,9 milliard dollarga yetdi. 

Biroq, bu oʻsish uzoqqa choʻzilmadi. AMD va Nvidia rivojlanishda davom etgani sain Intel mavqei zaiflashib bordi. 2022 yildan 2024 yilgacha kompaniya 17,5 ming ishchi oʻrnini qisqartirdi, dividendlar toʻlovini toʻxtatdi va keng koʻlamli qayta tashkil etishdan oʻtdi. 

AQSh hukumati kreditlar va grantlar orqali kompaniyani barqarorlashtirishga urinishlariga qaramay, Intel’ning bozor qiymati 100 milliard dollardan pastga tushib ketdi. Bu koʻrsatkich dotkom davrining choʻqqisidan ancha uzoq edi.

Intel qaytishi mumkin, ammo...

2025 yilga kelib Intel yangi rahbarlik ostida qayta tiklanishga urinmoqda. Mart oyida soha tajribali mutaxassisi Lip-Bu Tan kompaniya yetakchiligini qayta tiklash vazifasi bilan bosh direktor etib tayinlandi. Aprel oyida Intel oʻzining Altera boʻlimining 51 foizini Silver Lake kompaniyasiga sotdi.

Iyul oyida kompaniya yana ish oʻrinlarini qisqartirishni eʼlon qilib, yil oxirigacha xodimlar sonini 75 ming nafarga yetkazishni rejalashtirdi, bu 2024 yilga nisbatan 22 foiz kamdir. Avgust oyida SoftBank Intel’ga 2 milliard dollar sarmoya kiritdi, AQSh hukumati esa oʻz qoʻllab-quvvatlashini 10 foizlik ulushga aylantirdi. Eng eʼtiborlisi, sentabr oyida Nvidia Intel aksiyalariga 5 milliard dollar sarmoya kiritib, uning yirik aksiyadorlaridan biriga aylandi hamda shaxsiy kompyuter va maʼlumotlar markazi chiplari ustida hamkorlik qilishga kelishib oldi.