Intel’нинг юксалиши ва қулаши: чиплар бозоридаги ҳукмронликдан таназзулгача
2000 йилда бозор қиймати 500 миллиард долларга яқинлашган Intel чиплар саноатида мутлақ етакчи эди. Бугун эса компания AMD, Nvidia ва TSMC каби рақобатчилар босимида ўз мавқеини сақлаб қолиш учун курашмоқда.
Intel бир вақтлар яримўтказгичлар саноатининг шубҳасиз етакчиси эди. Микропроцессорни ихтиро қилишдан тортиб, шахсий компьютер инқилобини қувватлантиришгача компания замонавий ҳисоблаш технологияларининг шаклланишида ҳал қилувчи роль ўйнади.
2000-йилги чўққисида Intel’нинг бозор қиймати қарийб 495 миллиард долларга етиб, уни дунёдаги энг қиммат компаниялардан бирига айлантирди.
Бугун эса компания мавқеи кескин заифлашган. AMD, Nvidia, TSMC ва Arm асосидаги чип ишлаб чиқарувчилар компания илгари ҳукмронлик қилган бозорларни эгаллаб олди.
Бу сафар Pinkod Intel’нинг юксалиши ва XXI асрдаги курашлари ҳақидаги ҳикоя қилади.
Силикон Водийси устунларидан бири
1968 йилда Роберт Нойс ва Гордон Мур Калифорниянинг Санта-Клара шаҳрида Intel компаниясига асос солишди. Компания ушбу шаҳардаги “боғлар”ни бугунги кунда Силикон водийсига айлантиришга ёрдам беради.
Орадан атиги уч йил ўтиб, 1971 йилда Intel дунёдаги биринчи тижорат микропроцессори — 2300 транзисторли 4004 микропроцессорини тақдим этди. 1981 йилга келиб, Intel’нинг 8088 чипи IBM шахсий компьютерларини қувватлантирди. Бу шахсий компьютер инқилобини келтириб чиқарди ва Интелнинг микропроцессорларнинг асосий етказиб берувчиси сифатидаги ролини мустаҳкамлади.
Энг юқори чўққи
1985 йилда Intel ўзининг дастлабки йўналиши бўлган хотира (DRAM) бизнесидан чиқиб, унинг ўрнига микропроцессорларга ўтиш тўғрисида муҳим қарор қабул қилди. Минглаб ишчилар ишдан бўшатилди, аммо стратегик бурилиш компаниянинг келажагини белгилайдиган технологияни икки баравар камайтиришга имкон берди. 1990 йилларнинг бошларига келиб, Intel машҳур номга айланди. “Intel Inside”(Ичида Intel бор) маркетинг кампанияси 1991 йилда бошланган ва мураккаб аппарат қисмини бутун дунёда тан олинган брендга айлантирган.
Ҳозирги Ўзбекистонда ҳам аҳоли компьютер танлаётганида Intel core i5’ми ёки Core i7 деган саволлар кўп учрайди.
Intel 1990 йилларда ҳам ўз ҳукмронлигини сақлаб қолди. 1999 йилда у Microsoft билан бирга Dow Jones Industrial Average индексига киритилди, бу эса "Wинтел" иттифоқининг қудратини намоён этди. Худди шу йили Nvidia ўзининг биринчи график процессорини (GPU) ишга туширди, бироқ Intel асосан марказий процессорларга(CPU) эътиборини қаратишда давом этди.
Компания 2000 йилда ўзининг чўққисига эришди. Дотком инқирози даврида унинг бозор қиймати деярли 495 миллиард долларга етиб, дунёдаги энг қимматбаҳо компаниялардан бирига айланди.
Таназзул бошланиши
Бироқ, тез орада таназзул бошланди. 2007 йилда Apple iPhone учун процессорлар ишлаб чиқаришни Intel’га таклиф қилди, аммо ўша пайтдаги бош директор Пол Отеллини фойда маржаси жуда паст деб ҳисоблади ва таклифни рад этди. Бунинг ўрнига, Apple Arm архитектурасига асосланган дизайнларга юзланди, бу эса смартфонлар даврида ҳукмронликка йўл очди. Intel эса бу бозорни деярли бой берди.
2013-2016 йиллар оралиғида бош директор Браян Крзанич раҳбарлигида Intel ишлаб чиқариш технологиясида ҳам хатога йўл қўйди. Компания экстремал ультрабинафша литографияни (EUV) истиқболсиз деб баҳолади, TSMC ва Samsung каби рақобатчилар эса бу технологияга катта маблағ сарфлаб, олдинга ўтиб кетишди.
2018 йилда Intel генератив сунъий интеллектнинг тижорат аҳамиятига шубҳа билан қараб, OpenAI’га сармоя киритишдан бош тортди ва яна бир имкониятни қўлдан чиқарди. Айни пайтда, Nvidia бу имкониятдан фойдаланиб, машинани ўқитиш учун зарур бўлган график процессорларни (GPU) яратди.
Инқироз
2017 йилга келиб, Samsung даромад бўйича дунёдаги энг йирик чип ишлаб чиқарувчиси сифатида Intel’ни ортда қолдирди. Lisa Su раҳбарлигида қайта жонланган AMD эса шахсий компьютерлар ва серверлар бозорида ўз улушини қайта тиклашни бошлади. Кейинги йили Крзанич муваффақиятсизликлар туфайли лавозимидан кетди ва 2020 йилда Intel даромади пандемия сабаб компьютерларга бўлган талабнинг ошиши натижасида қисқа муддатга 77,9 миллиард долларга етди.
Бироқ, бу ўсиш узоққа чўзилмади. AMD ва Nvidia ривожланишда давом этгани саин Intel мавқеи заифлашиб борди. 2022 йилдан 2024 йилгача компания 17,5 минг ишчи ўрнини қисқартирди, дивидендлар тўловини тўхтатди ва кенг кўламли қайта ташкил этишдан ўтди.
АҚШ ҳукумати кредитлар ва грантлар орқали компанияни барқарорлаштиришга уринишларига қарамай, Intel’нинг бозор қиймати 100 миллиард доллардан пастга тушиб кетди. Бу кўрсаткич дотком даврининг чўққисидан анча узоқ эди.
Intel қайтиши мумкин, аммо...
2025 йилга келиб Intel янги раҳбарлик остида қайта тикланишга уринмоқда. Март ойида соҳа тажрибали мутахассиси Лип-Бу Тан компания етакчилигини қайта тиклаш вазифаси билан бош директор этиб тайинланди. Апрель ойида Intel ўзининг Altera бўлимининг 51 фоизини Silver Lake компаниясига сотди.
Июль ойида компания яна иш ўринларини қисқартиришни эълон қилиб, йил охиригача ходимлар сонини 75 минг нафарга етказишни режалаштирди, бу 2024 йилга нисбатан 22 фоиз камдир. Август ойида SoftBank Intel’га 2 миллиард доллар сармоя киритди, АҚШ ҳукумати эса ўз қўллаб-қувватлашини 10 фоизлик улушга айлантирди. Энг эътиборлиси, сентябрь ойида Nvidia Intel акцияларига 5 миллиард доллар сармоя киритиб, унинг йирик акциядорларидан бирига айланди ҳамда шахсий компьютер ва маълумотлар маркази чиплари устида ҳамкорлик қилишга келишиб олди.
