Глобал молия тизими COVID-19 пандемиясидан бери кўрилмаган энг оғир бозор шокига дуч келмоқда. Барчаси АҚШнинг 47 президенти Доналд Трамп томонидан апрель бошида эълон қилинган протексионистик бож тарифлари билан боғлиқ.

Ҳаммаси нимадан бошланди?

2 апрель куни Трамп Жаҳоннинг барча давлатларига, ҳатто пингвинларга ҳам 10 фоизлик бож тарифларини жорий қилганини эълон қилди. Хитой(34%), Япония(24%) ва Европа иттифоқи(20%) мамлакатлари каби давлатларга эса қарши жавоб тариқасида қўшимча божлар жорий қилинди.

Бунинг натижасида эса Хитойдан киритиладиган товарларга умумий ҳисобда 54 фоизлик бож солинадиган бўлди. Бунга жавоб тариқасида эса, Расмий Пекин АҚШ маҳсулотларига 34 фоизлик бож жорий қилди. Бундан ғазабланган Трамп эса Хитойга яна қўшимча 50 фоизлик бож билан таҳдид қилмоқда. Агар бу амалга ошгудек бўлса умумий божлар 104 фоизга етади.

Мазкур тарифлар АҚШнинг ўртача самарали бож ставкаларини 2 фоиздан 24% гача ошириб, 1910 йилдан буён энг юқори даражага етказди. Мазкур кўтарилиш АҚШ савдо сиёсатида сўнгги юз йилликдаги энг кескин бурилиш сифатида эътироф этилмоқда.

Бозор реакцияси

Бозорларнинг тарифлар эълонига реакцияси жуда ёмон бўлди. АҚШ фонд бозори Президент қасамёд кунидан бери 9,6 триллион доллар қийматини йўқотди. Шундан 5 триллион доллари 2 апрелдан 4 апрелгача бўлган даврда йўқ бўлди. Бу MarketWatch маълумотларига кўра, "тарихдаги энг катта икки кунлик йўқотиш" ҳисобланади.

3 апрель куни, "Озодлик куни"дан бир кун ўтиб, фонд бозори катта шўнғишни бошлади. Энг ишончлилардан деб қараладиган NASDAQ индекси дастлабки икки кунда умумий ҳисобда 10 фоизга қулади.

Технология соҳасига ихтисослашган Nasdaq аллақачон айиқ бозорига тушиб бўлди — у 16 декабрдаги чўққисидан 20 фоиздан кўпроқ пасайган.

Иқтисодиёт ва молияда "айиқ бозори" атамаси акциялар нархининг сезиларли ва давомли пасайиши — одатда яқин вақтдаги юқори кўрсаткичлардан 20% ёки ундан кўпроққа тушиши — ҳамда инвесторлар ишончининг пастлиги билан тавсифланадиган даврни англатади. Бу ҳолат кўпинча иқтисодий инқироз, рецессия хавфи ёки инвесторларнинг салбий кайфияти билан боғлиқ бўлади.

Бошқа етакчи фонд биржалари S&P 500 ва Dow Jones индекслари ҳали бу даражага етиб келмаган бўлса-да, улар ҳам жуда кеч қолмаслиги мумкин. S&P 500 индекси 19 февралдаги ўзининг энг юқори кўрсаткичидан 17 фоизга пасайган бўлса, Dow индекси 4 декабрдан буён 15 фоизга тушган.

Техногигантлар ҳам қуламоқда

"Буюк еттилик" номи билан танилган технология гигантларининг элита гуруҳи - Apple (AAPL), Microsoft (MSFT), Amazon (AMZN), Alphabet (GOOGL), Tesla (TSLA), Nvidia (NVDA) ва Meta (META) Трамп ҳокимиятга келганидан бери катта йўқотишларга учрамоқда.

Акциялардаги пасайиш — 4 апрель ҳолатига кўра/Манба: Bankrate.com

Мазкур еттилик ҳам Айиқ бозори ҳудудига кириб бўлган. Уларнинг ҳар бири камида охирги энг катта миқдордан 20 фоиз пастга тушган. Гарчи айни пайтда айрим акциялар нархи бироз ўсишга эришган бўлсада бу кескин тушишни қоплаш учун етарли эмас.

Глобал инқироз яқинлашмоқдами?

Дунёнинг етакчи банкларидан бири ҳисобланган J.P Morgan ўзининг иқтисодий рецессия бўйича прогнозини 40 фоизга оширган.

Ундан ташқари, Goldman Sachs молиявий шароитларнинг кескинлашуви, сиёсатдаги ноаниқликнинг кучайиши ва кучга кириши кутилаётган янги тарифлар билан боғлиқ капитал харажатларининг кутилаётган қисқариши каби омиллар туфайли рецессия эҳтимоли бўйича прогнозини 35 фоиздан 45 фоизгача янгилади.

Moody’s Analytics бош иқтисодчиси Марк Занди 2025-йилги рецессия эҳтимолини 2025 йил март ойида йил бошидаги 15 фоиздан 40 фоизгача қайта кўриб чиқди. Бу ўзгариш ёмонлашаётган шароитларни, жумладан, истеъмол харажатларининг секинлашиши, инфляциянинг ошиши ва Трамп маъмурияти сиёсатининг тарифлар ва федерал иш ўринларини қисқартириш каби иқтисодий оқибатларини акс эттиради.

АҚШ собиқ молия вазири Ларри Саммерс ҳам худди шундай тарзда “мутлақо самарасиз” иқтисодий сиёсатни сабаб қилиб, ретрессия хавфи 50-50 эканлигини таъкидлаган.

Кўриниб турганидек мазкур бож тарифлари ҳеч қайси давлат учун фойдали бўлмайди. Инқирозни олдини олишнинг ягона йўли эса муросага келишдир.

Ҳозирча глобал даражадаги тўлиқ иқтисодий инқироз белгилари кузатилмаяпти. Бироқ, АҚШ бозорларининг бу тарздаги силкиниши тарихан бошқа мамлакатларга ҳам домино эффектини келтириб чиқарган. 2007–2009 йиллардаги молиявий инқирозда ҳам бу ҳолат айнан АҚШдан бошланган эди.

Шу боис, классик ибора яна эсга тушмоқда:

“When America sneezes, the world catches a cold” – Агар Америка аксирса, бутун дунё шамоллайди.

Жаҳон иқтисодиёти инқироз ёқасидами?